W procesie karnym często dochodzi do konfliktu między chęcią wykrycia prawdy materialnej a ochroną praw i wolności oskarżonego. Jednym z kluczowych zagadnień w tej płaszczyźnie jest dopuszczalność wykorzystania dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa – tzw. „dowodów nielegalnych”.
Tło historyczne regulacji
Regulacja tej problematyki na przestrzeni lat była poddawana wielu zmianom. Jeszcze gdy byłam na studiach uczono mnie, że dowód uzyskany przy pomocy przestępstwa powinien być wyłączony z procesowego obrotu (trochę w duchu amerykańskiej zasady „owoców zatrutego drzewa”). W 2015r. ustawodawca wprowadził do procedury przepis regulujący konsekwencje uzyskania dowodu nielegalnego. Wówczas przepis art. 168 a k.p.k. stanowił, że :
„Niedopuszczalne jest przeprowadzenie i wykorzystanie dowodu uzyskanego do celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego.”
Wraz ze zmianą władzy w 2015r. ujęcie tego problemu zmieniło się. Ustawodawca uznał wówczas, że interes społeczeństwa w ukaraniu sprawcy jest ważniejszy niż formalne przestrzeganie procedur.
Obecne brzmienie art. 168a k.p.k. stanowi, że:
Dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego, chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych, w wyniku:
- zabójstwa
- umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu
- pozbawienia wolności
W skrócie: przepis przewiduje, że sam fakt nielegalnego uzyskania dowodu nie przesądza jeszcze jego niedopuszczalności. Wyjątki wskazują na określone sytuacje, w których dowód musi być wyłączony, jeśli spełnione są przesłanki dotyczące funkcjonariuszy publicznych i poważnych przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu.
W praktyce oznacza to, że naruszenia proceduralne – np. brak terminowego zatwierdzenia przeszukania, brak protokołu lub formalne uchybienia – nie przesądzają automatycznie o wyłączeniu dowodu. Sąd w ocenie danego przypadku powinien uwzględnić całokształt okoliczności, proporcjonalność i ewentualne skutki naruszeń.
Ograniczenia konstytucyjne i standardy międzynarodowe
Mimo że przepis w brzmieniu literalnym dopuszcza szeroką możliwość wykorzystywania dowodów, w orzecznictwie i literaturze pojawiają się argumenty, że art. 168a nie może działać mechanicznie ponad granice konstytucji i międzynarodowych zobowiązań. W razie rażącego naruszenia praw oskarżonego – np. prawa do obrony – wyłączenie dowodu może być wymagane mimo brzmienia przepisu (na gruncie art. 2, art. 45 i art. 48 Konstytucji, a także art. 6 EKPCz).
Istnieje także całe spektrum zakazów dowodowych, które pomimo brzmienia przepisu art. 168 a k.p.k. wyłączają z postępowania dowody uzyskane w wadliwy sposób. Tu wymienić można chociażby wyjaśnienia, zeznania lub oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę. Takie zeznania nie mogą stanowić dowodu. Ponadto istnieje bezwzględny zakaz przesłuchiwania obrońcy i spowiednika. Od niedawna do tego grona dołączył także mediator. Ponadto istnieje zakaz odczytania wcześniej złożonych zeznań, jeżeli świadek następnie:
- stał się podejrzanym (oskarżonym),
- skorzystał z prawa odmowy zeznań
W praktyce rola adwokata (np. obrońca w Krakowie) polega na szczegółowej analizie zarówno procedury uzyskania dowodów, jak i okoliczności ich użycia, by wykazać, że spełnione zostały warunki wyłączenia albo że naruszenie skutkowało nierzetelnością procesu.
Problemy, krytyka i praktyczne wyzwania obrony
Przepis art. 168a w praktyce niestety tworzy przyzwolenie na użycie dowodów uzyskanych niezgodnie z prawem. To duży problem i wyzwanie do obrońcy, aby przeciwko jego Klientowi nie wykorzystywano takich dowodów jak:
- nielegalny podsłuch,
- dowody uzyskane w nielegalnym przeszukaniu
- zeznania złożone pod wpływem strachu
Wyłączenia przewidziane w przepisie (zabójstwo, uszczerbek, pozbawienie wolności) to stosunkowo wąski katalog. Naruszenia mniej „ciężkie” często pozostają poza zakresem wyłączenia.
Jako praktykujący obrońca w sprawach karnych uważam, że regulacja może naruszać zasady proporcjonalności, praworządności i prawa do obrony. Zgadzam się z głosami krytyki, że niektóre zastosowania art. 168a mogą być niekonstytucyjne.
Planowane zmiany i możliwe kierunki reformy
W świetle krytyki art. 168a k.p.k. oraz presji środowisk prawniczych istnieją pomysły korekty lub całkowitej zmiany tego przepisu. W dyskusji publicznej sugeruje się, by nowy przepis zakazywał całkowicie przeprowadzania i wykorzystywania dowodu uzyskanego w drodze czynu zabronionego (nie tylko w określonych przypadkach).
Nowe propozycje uwzględniają także dopuszczenie wyjątku dla sytuacji, w których niemożliwe byłoby wykrycie przestępstwa w inny sposób, ale pod warunkiem ścisłej kontroli sądowej i proporcjonalności działania.
Każda zmiana w tym obszarze będzie musiała uwzględnić:
- Granice konstytucyjności;
- Standardy międzynarodowe ;
- Zachowanie równowagi między efektywnością ścigania a ochroną praw jednostki;
Wnioski i rola adwokata
Zagadnienie nielegalnych dowodów w procesie karnym — a w szczególności regulacja art. 168a k.p.k. — pozostaje jednym z najbardziej kontrowersyjnych obszarów polskiej procedury karnej. Choć przepis ten w teorii przewiduje, że sam fakt pozyskania dowodu w sposób wadliwy nie przesądza jego niedopuszczalności, w praktyce obrona musi podejmować walkę o wykluczenie dowodów nielegalnych.
Dla osoby szukającej adwokata w Krakowie istotne są dwie kwestie:
- Doświadczenie w sprawach karnych — tylko adwokat z praktyką karną będzie wiedział, jak skutecznie podnieść zarzuty dotyczące nielegalnych dowodów w kontekście konkretnej sprawy.
- Umiejętność strategicznej obrony — partnerowanie oskarżonemu wymaga nie tylko znajomości tekstu przepisu, lecz także dogłębnej analizy faktów, konfrontacji dowodów, opracowania wniosków dowodowych i skutecznego formułowania wniosków o pominięcie dowodów lub zakwestionowanie ich skuteczności.
