Nieletni popełniający przestępstwa nie są dziś rzadkością. Nigdy zresztą nie byli. Zawsze istniała tzw. trudna młodzież i niejeden z nas do niej należał. Dziś wyrośliśmy na ludzi albo tak nam się wydaje. Faktem jednak jest, że to co nam uchodziło płazem, obecnie może nie przejść nie zauważone. System dosyć szybko upomina się o nasze pociechy i otacza je „opieką”. Gdy dziecko popełniło przestępstwo rodzice są tym przerażeni. Niekiedy wypatrują jednak pomocy, bo sami nie dają już rady. Jak działa system wczesnego ostrzegania przed wejściem młodego człowieka w świat kryminalny?
WIR
Główną ustawą regulującą postępowanie w przypadkach problematycznej młodzieży obecnie jest ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (WIR). Została wprowadzona w 2022r. W założeniu ustawa miała ujednolicić wcześniejsze regulacje. Z preambuły wynikać ma, że naczelnymi zasadami, jakie przyświecały przy tworzeniu ustawy było poszanowanie autonomii rodziny i dążenie do wzmacniania świadomości odpowiedzialności za własne czyny. Przez krytyków ustawa jest nazywana jednak ustawą penitencjarną dla nieletnich. Mało w ustawie rozwiązań nowoczesnych czy światłych, odwołujących się do aktualnej wiedzy psychologii dziecięcej. Z założenia – podobnie jak w całej obecnej polityce kryminalnej – zadaniem państwa jest odpowiednio ukarać.
Postępowanie w sprawach nieletnich może dotyczyć dwojakich sytuacji:
- Spraw o demoralizację
- Spraw o czyny karalne
Ustawa reguluje także w jaki sposób mają być wykonywane orzeczone środki:
- wychowawcze,
- lecznicze,
- poprawcze.
Kto inicjuje postępowanie?
Obecne przepisy bardzo surowo podchodzą do kwestii wszczynania postępowań w sprawie nieletnich przed sądami rodzinnymi. Zwłaszcza szkoły i instytucje państwowe mają obowiązek o stwierdzonych przypadkach demoralizacji lub popełnienia czynu karalnego informować Policję lub sąd rodzinny. Przy przejawach demoralizacji i wykroczeniach ten nakaz jest względny. Oznacza to, że szkoła może uznać za wystarczające zastosowanie własnych metod oddziaływania. Jeżeli jednak nastolatek popełni przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego to obowiązek szkoły do zawiadomienia Policji lub sądu rodzinnego jest bezwzględny. W takim przypadku również Policja nie może poprzestać na pouczającej pogadance tylko musi skierować sprawę do Sądu. Na pouczeniu Policja może poprzestać w przypadku wykroczeń.
Co istotne, postępowanie może zainicjować nawet rodzic. Niekiedy mamy takie przypadki, że rodzice nie znajdują już sposobu na trudnego nastolatka. Złe towarzystwo lub używki na tyle zmieniają młodego człowieka, że rodzic traci nad nim kontrolę. Poszukując wsparcia organów państwowych rodzice niekiedy z własnej woli inicjują postępowania w sprawach nieletnich, aby nastolatek zrozumiał, że ścieżka którą kroczy jest zła.
Często zdarza się także, że rodzice murem stają za swoimi dziećmi i kwestionują potrzebę prowadzenia postępowania w sprawach nieletnich. Gdy rodzice pragną wesprzeć swoje nieletnie dzieci najlepszą drogą jest, aby sami okazali się wystarczająco surowi. Właściwa reakcja rodziców na popełnione przewinienie lub przejaw demoralizacji jest najczęstszą motywacją dla Sądu Rodzinnego aby odstąpić od wszczynania postępowania lub orzekania surowych środków.
Dzieci się nie karze
Ustawa WIR unika jak ognia używania pojęcia „kara”. Dzieci się nie karze. Dzieci można wychowywać, leczyć lub poprawiać. Zwłaszcza ten ostatni środek – poprawczy jest w praktyce niosącym najmniejsze szanse poprawy. Środkiem poprawczym jest bowiem – Zakład Poprawczy. Poprawczak powinien być orzekany tylko wówczas, gdy środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub najprawdopodobniej takie się okażą. W pierwszej kolejności nieletniego należy wychowywać. Tu sąd rodzinny ma bardzo szeroki wachlarz możliwości. Może stosować:
- upomnienie
- zobowiązanie do różnorakiego zachowania tj. przeproszenie, naprawienie szkody, zadośćuczynienie, prace społeczne, terapie, zajęcia, zakaz przebywania w danym środowisku, miejscach.
- Nadzór rodziców
- Nadzór kuratora
- Ośrodek kuratorski
- Zakaz prowadzenia pojazdów
- Przepadek
- Rodzina zastępcza
- Młodzieżowy ośrodek wychowawczy
- Okręgowy ośrodek wychowawczy
Sąd może także nastolatka leczyć. Tu wchodzi w grę leczenie:
- Psychiatryczne
- Odwykowa
Te środki są dostępne jeżeli w sprawie biegli potwierdzą potrzebę zastosowania środków leczniczych.
Czy moje dziecko trafi do poprawczaka?
Zakład Poprawczy to ostateczność. Postępowanie w sprawach nieletnich powinno zmierzać do ich wychowania i przywrócenia do społeczeństwa. Poprawczak zazwyczaj tej funkcji nie spełnia. Na szczęście wiedzą o tym również sędziowie w wydziałach rodzinnych, którzy rzadko orzekają najsurowszy z istniejących środków. Tym niemniej – sędziowie nie zawsze mają pełną dowolność w stosowaniu środków, przewidzianych w ustawie, bo niekiedy środek poprawczy jest obowiązkowy. Chodzi tu oczywiście zawsze o przypadek popełnienia przez nieletniego jednego z najpoważniejszych przestępstw tj.:
- Zabójstwo
- Zgwałcenie
- Wzięcie zakładnika
- Wywołanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
- Wywołanie katastrofy
- Rozbój
- Atak na funkcjonariusza (tu uwaga – funkcjonariuszem jest także nauczyciel szkolny, któremu ustawa karna przyznaje szczególną ochronę).
Jeżeli nastolatek dopuści się któregoś z najpoważniejszych przestępstw wówczas Sąd – co do zasady – będzie musiał orzec umieszczenie w poprawczaku. Tylko w bardzo wyjątkowym przypadku Sąd będzie mógł od tego odstąpić i zastosować środki wychowawcze.
Środek poprawczy może zostać orzeczony z warunkowym zawieszeniem (podobnie jak mamy zawiasy w karze pozbawienia wolności). Zawieszenie orzekane jest na okres próby 3 lat. W tym czasie młody sprawca musi się mieć na baczności, aby nie wywołać zarządzenia wykonania środka poprawczego.
Kara dla rodziców
Nie wszyscy są świadomi tego, że w sprawach dotyczących demoralizacji lub czynów karalnych nieletnich osobami obciążonymi konsekwencjami mogą być rodzice. Po pierwsze – to oni płacą koszty postępowania. Po drugie – również na nich Sąd rodzinny może nakładać obowiązki, zmierzające do poprawy nastolatka. Obowiązki nakładane na rodziców to zazwyczaj:
- Zobowiązanie do poprawy warunków nieletniego
- Współpraca z ośrodkami wsparcia
- Naprawienie szkody/zadośćuczynienie.
Jeżeli rodzice nie realizują nałożonych na nich obowiązków sąd rodzinny może względem nich stosować kary pieniężne, nawet do 3 tyś – każda.
Przebieg postępowania
Postępowania zazwyczaj zaczyna się od zgłoszenia przejawu demoralizacji albo popełnienia czynu zabronionego. Następnie sprawa trafia do Policji lub od razu do sądu rodzinnego. Ten ostatni podejmuje decyzję czy wszczynać postępowanie czy też odstąpić od wszczęcia lub sprawę umorzyć. Ta ostatnia decyzja zazwyczaj wynika z przekonania Sądu, iż już zastosowane względem nieletniego środki (przez rodziców albo szkołę) są wystarczające aby w przyszłości przestrzegał norm społecznych i karnych. Jeżeli Sąd zdecyduje się wszcząć postępowanie to może powierzyć przeprowadzenie pewnych czynności dowodowych Policji. Może także sam przeprowadzić postępowanie dowodowe.
W każdej sprawie, zmierzającej do zastosowania środków wychowawczych, leczniczych lub poprawczych musi być przesłuchany nieletni i jego rodzice. Zawsze będzie także sporządzony wywiad kuratora, aby ustalić w jakich warunkach mieszka i uczy się małoletni, jak spędza czas, jaki jest stan jego zdrowia i inne. Postępowanie kończy wydanie postanowienia, w którym Sąd orzeka czy nieletni jest zdemoralizowany, względnie czy popełnił czyn zabroniony. Sąd w orzeczeniu końcowym decyduje także o tym jakie środki zastosuje względem nieletniego lub/i jego rodziców.
Od postanowienia Sądu I instancji służy apelacja do sądu okręgowego. Ten sąd orzeka w składzie 3 sędziów.
Obrońca nieletniego
W całym postępowaniu nieletni może mieć obrońcę. Obrońca nieletniego ma za zadanie pomóc nieletniemu, reprezentować go i dokonywać czynności na jego korzyść. Nieletniego może ustanowić sam nieletni. Często ustanawiają mnie także rodzice. Jeżeli jednak w sprawie rodzice i nieletni mogą mieć przeciwne interesy, np. nieletni popełnił przestępstwo na ich szkodę, wówczas nieletni musi mieć obrońcę, którego wyznacza sąd rodzinny. Warto pamiętać, że w sprawie nieletnich uniknięcie odpowiedzialności nie zawsze jest najważniejszym celem obrońcy. Nie taki cel powinien również przyświecać rodzicom, którzy chcą pomóc swojemu dziecku. Jeżeli dziecko popełnia czyn karalny – to sam ten fakt już świadczy o tym, że ma problem. Ważne, aby udzielić mu takiej pomocy aby zrozumiał, że wybrykami i przestępstwami nie robi na złość swoim rodzicom a osobą, którą najbardziej krzywdzi jest on sam.
